 |
| fake news run by Boston Globe |
လုပ္ၾကံသတင္းေတြနဲ႔ တိုင္းျပည္ကို ကိုင္လႈပ္ႏိုင္သူနဲ႔ ေတြ႔ဆုံျခင္း
(NPR News Report) မိုးမခ၊ ႏို၀င္ဘာ ၂၉၊ ၂၀၁၆
အေမရိကန္ေရြးေကာက္ပြဲကာလတြင္းမွာ သတင္းအတု (လုပ္ၾကံသတင္း) ေတြ၊ အထင္အျမင္မွားေစတဲ့ ထုတ္လႊင့္မႈေတြဟာ ဆိုရွယ္မီဒီယာေတြမွာ ေခတ္စားပါတယ္။ အဲသည္ထဲက ထင္ရွားတဲ့ တခုကေတာ့ ... 'ကလင္တန္၏ အီးေမးဆာဗာေပါက္ၾကားမႈမွာ သံသယရွိသူ အက္ဖ္ဘီအိုင္၀န္ထမ္း ကုိယ့္ကိုယ္ကို အဆုံးစီရင္'ဆိုတဲ့ သတင္းပါပဲ။ ဒီသတင္းဟာ လုပ္ၾကံသတင္း တခုသာ ျဖစ္တယ္။ ဒါေပမယ့္ ေဖ့စ္ဘြတ္မွာ လူေတြက အၾကိမ္ ၅သိန္း ေက်ာ္ ရွယ္ျပီး သြားျပီ။
ဒီသတင္းလိမ္ေနာက္ကို သတင္းေထာက္အဖြဲ႔က လိုက္ၾကတဲ့အခါမွာ ေဒသခံသတင္း၀က္ဆိုက္အမည္ ခံထားတဲ့ Denvergurdian.com ကို သြားေတြ႔တယ္။ အဲသည္မွာ လုပ္ၾကံသတင္းကို တင္ထားတယ္။ ဒီဆိုက္ကို ဘယ္သူပိုင္သလဲ လိုက္ၾကည့္ေတာ့ သူက အမည္မေဖာ္လုိသူအျဖစ္ မွတ္ပုံတင္ထားတယ္။ ဒါနဲ႔ NPR သတင္းအဖြဲ႔က ပညာရွင္ေတြကို အကူေတာင္းရေတာ့တာေပါ့။
ကယ္လီဖိုးနီးယားျပည္နယ္၊ ဘာကေလးျမိဳ့မွာ နည္းပညာကၽြမ္းက်င္သူအျဖစ္ အလုပ္လုပ္ေနသူ John Jansen က ဒီအမႈကို စုံစမ္းေပးပါတယ္။ သူက အတိတ္ကာလတုန္းက ၀က္ဆိုက္ရဲ့ သမိုင္းေၾကာင္းကို ေျခရာျပန္ခံ လိုက္တယ္လို႔ ဆိုပါတယ္။ ဒီအလုပ္က ေရွးေဟာင္းသုေတသီေတြလိုပါ။ အတိတ္က အဲဒီ၀က္ဆိုက္ကို ဘယ္သူေတြက ရည္ညႊန္းခဲ့ၾကသလဲ၊ ေဖာ္ျပခဲ့ၾကဖူးသလဲဆိုတဲ့ သဲလြန္စေတြကို ေကာက္ရပါတယ္။
အဲသည္ Denver Gurdian ဆိုတဲ့ သတင္းအတု ၀က္ဆိုက္ကို ဘေလ့ာဂါအမ်ား ႏွစ္သက္တဲ့ wordpress အင္ဂ်င္နဲ႔ ေဆာက္ထားတာ ျဖစ္ပါတယ္။ အဲသည္၀က္ဆိုက္မွာ ပထမဦးဆုံး ေဆာင္းပါးပိုစ့္ တင္ခဲ့သူ အမည္ခံက 'letTaxasSecede"လို႔ ေတြ႔ရပါသတဲ့။
အဲသည္ အင္တာနက္ကေလာင္အမည္ေနာက္ကို လိုက္တဲ့အခါ အဲသည္အမည္သုံးစြဲထားတာ အျခား ၀က္ဆိုက္ေတြ ေတာ္ေတာ္မ်ားမ်ား ေဖာ္ထုတ္ႏိုင္ခဲ့ပါတယ္။
အဲသည္ ၀က္ဆိုက္ေတြထဲက တခုကေတာ့ NationalReport.Net ပါ။ သူနဲ႔ အလားသ႑န္တူ ဆင္တူရိုးမွား သတင္း၀က္ဆိုက္နာမည္ေတြကေတာ့ USAToday.com.co WashtingtonPost.com.co ေတြ ျဖစ္ပါတယ္။ အဲသည္နာမည္ေတြအားလုံးကို Amazon ၀က္ဆိုက္၀န္ေဆာင္မႈ အေကာင့္တခုမွာ အားလုံး ခ်ိတ္ဆက္ထားတယ္။ သည္ေတာ့ အဲသည္ဆိုက္ေတြအားလုံးကို ပိုင္ရွင္ တဦးတည္းက ခ်ဳပ္ကိုင္တာျဖစ္မယ္လို႔ John Jansen က ေကာက္ခ်က္ဆြဲလိုက္ပါတယ္။ အဲသည္ဆိုက္ေတြထဲက တခုကေန အီးေမးလိပ္စာ တခုရတယ္။ အီးေမးလိပ္စာ ပိုင္ရွင္ေနာက္ကုိ လိုက္လိုက္ေတာ့ နာမည္တခု ထြက္လာတယ္။ Jestin Coler ပါတဲ့။
အြန္လိုင္းမွာ Coler (ကိုလာ) ဆိုသူဟာ Disinomedia (သတင္းလိမ္) အမည္ရ ကုမၼဏီရဲ့ CEO ျဖစ္ပါတယ္။ သူရဲ့ LinkedIn ပရိုဖိုင္းအရ အြန္လိုင္းသတင္းစာေရာင္းသူ၊ ေဒတာေဘ့စ္ စီမံသူနဲ႔ အလြတ္တန္း စာေရးစားသူ လို႔ ေဖာ္ျပထားပါတယ္။ သူ႔အမည္ရင္းေနာက္ကို ဆက္လိုက္ေတာ့ ေနရပ္လိပ္စာတခု ထြက္လာပါေတာ့တယ္။
သည္လိုနဲ႔ NPR သတင္းအဖြဲ႔ဟာ ေန႔ခင္းတခုမွာ လိပ္စာရွိရာကို ေရာက္သြားပါတယ္။ ေလာ့စ္အိန္ဂ်လိစ္ ျမိဳ့ေတာ္ၾကီးရဲ့ ဆင္ေျခဖုံးရပ္ကြက္တခု ျဖစ္ပါတယ္။ လူလတ္တန္းစားေတြရဲ့ ရပ္ကြက္တခုထဲက ဘန္ဂလိုဆန္ဆန္ တထပ္အိမ္ေလး တလုံးပါ။ အိမ္ေရွ႔က ျမက္ခင္းေတြကေတာ့ ေရမေလာင္းလို႔ ေျခာက္ေသြ႔ေနျပီး မ်က္ႏွာစာမွာ အေမရိကန္အလံကို လႊင့္ထူထားပါတယ္။
သတင္းေထာက္ေတြ အိမ္တံခါးကို ေခါက္တဲ့အခါ တံခါးေနာက္က ျခင္ဆန္ကာကေန လူတဦး ေခ်ာင္းၾကည့္ပါတယ္။ မ်က္ႏွာေတာ့ ထင္ထင္ရွားရွား မျမင္ရ။ သူ႔ကို (ကိုလာ) လားလို႔ ေမးေတာ့ သူက ဟုတ္တယ္လို႔ ေျဖပါတယ္။ က်ႏု္ပ္တို႔က DisInfoMedia အေၾကာင္း ေမးခ်င္တယ္လို႔ ေျပာလိုက္ေတာ့ သူက ခင္ဗ်ားတို႔ကို ဘာမွ ေျပာစရာ မရွိဘူးလို႔ ေျပာျပီး ျပန္ၾကဖို႔ ႏႈတ္ဆက္ပါတယ္။
သတင္းေထာက္က သူ႔ ကဒ္ျပား ထုတ္ေပးျပီးေတာ့ ထြက္ခြာလာခဲ့ၾကပါတယ္။ ဒီလူကေတာ့ ဘာမွ ငါတို႔ကို ေျပာခ်င္မွာ မဟုတ္ဘူးလို႔ ေကာက္ခ်က္ဆြဲမိၾကပါတယ္။ သုိ႔ေသာ္ နာရီပိုင္း အတြင္းမွာပဲ ကိုလာက သူတို႔ကို ျပန္ဆက္သြယ္လာပါတယ္။ အီးေမးကေန ဆက္ၾကျပီးေနာက္မွာ အင္တာဗ်ဴးလုပ္ဖုိ႔ NPR နဲ႔ စီစဥ္ႏိုင္ခဲ့ၾကပါေတာ့တယ္။
ကိုလာဟာ အသက္ ၄၀ ခန္႔ ရွိျပီး ဇနီးသည္နဲ႔ ကေလး ၂ ဦးရွိ မိသားစု ျဖစ္ပါတယ္။ ၂၀၁၃ ခုႏွစ္ကတည္းကစျပီး fake news (လုပ္ၾကံသတင္း) အလုပ္ထဲကို ၀င္ေရာက္လာတာျဖစ္ပါတယ္။ အစကေတာ့ လက္ယာစြန္း လူျဖဴအမ်ဳိးသား၀ါဒီေတြကို ေဖာ္ထုတ္ဖို႔ ရည္ရြယ္ခ်က္နဲ႔ပါ။
အစပထမ အၾကံအစည္ကေတာ့ သတင္းမွားေတြ၊ သတင္းအတုအေယာင္ေတြ လုပ္ၾကံဖန္တီးျပီးေတာ့ လက္ယာစြန္းေတြကို အမဲဖမ္းဖို႔ပါ။ ျပီးေတာ့မွ သူတို႔ေတြ အတည္ထင္ေနတဲ့ အခ်က္အလက္ေတြဟာ အလကားဟာေတြ စိတ္ကူးဖန္တီးထားတာေတြလို႔ ဖြင့္ခ်ျပီး လူထုမ်က္ေမွာက္မွာ ရႈတ္ခ်ပစ္ဖို႔ပါ။ လို႔ ကိုလာက ေျပာပါတယ္။
အဲသည္မွာ သူ အံအားသင့္စြာ သေဘာေပါက္လိုက္မိတာကေတာ့ လုပ္ၾကံသတင္းေတြဟာ အလြန္လြယ္ကူစြာ လူေတြကို ဖမ္းစားႏိုင္တယ္။ အဲသည္လူေတြဟာ အလြန္ကို အယံုလြယ္ၾကတယ္ ဆိုတာပါ။ သူ တခါက NationalReport.net မွာ သတင္းလိမ္တခုကို လုပ္ၾကံေရးသားဖူးပါတယ္။ ဘာလဲဆိုေတာ့ ကိုလိုရာဒီုျပည္နယ္က တရား၀င္ေဆးေျခာက္ဆိုင္မွာ လူေတြက လူမႈဖူလုံေရးေထာက္ပံ့စာ ကူပြန္ေတြ သုံးျပီး ၀ယ္ယူေနၾကတယ္ ဆိုတဲ့ သတင္းျဖစ္ပါတယ္။
အဲသည္လုပ္ၾကံသတင္းမွားကို တကယ္ျဖစ္ပ်က္ေနတယ္လို႔ ထင္မွတ္ျပီးေတာ့ တခါဖူးမွ မရွိတဲ့ အျပစ္ အတည္ယူျပီး ကိုလိုရာဒိုျပည္နယ္ လႊတ္ေတာ္မွာ အဆိုေတြ တင္ၾက၊ ေဆြးေႏြးၾကပါတယ္။ ျပီးေတာ့ လူမႈဖူလုံေရး ေထာက္ပ့ံစာ လက္မွတ္ေတြသုံးျပီး ေဆးေျခာက္၀ယ္ယူျခင္းကို တားျမစ္တဲ့ ဥပေဒ တကယ္ၾကီးကို ျပဌာန္းတဲ့အထိ ျဖစ္ပ်က္ခဲ့ပါေတာ့တယ္။
"သည္လိုနဲ႔ အေမရိကန္ေရြးေကာက္ပြဲကာလအတြင္းမွာ လုပ္ၾကံသတင္းလုပ္ငန္းေတြ ေရႊထီေဆာင္းၾကပါေတာ့တယ္။ အရွိန္တက္လာပါေတာ့တယ္။ ဘေလာ့ဂ္ ေရးတတ္ႏိုင္ရုံနဲ႔ အလုပ္ျဖစ္ပါတယ္။ ေဖ့စ္ဘြတ္စာမ်က္ႏွာေတြမွာ ထရန္႔ကို ေထာက္ခံတဲ့ အုပ္စုေတြကို လိုက္ရွာ၊ ျပီးေတာ့ လုပ္ၾကံသတင္းေတြ ခ်ေပးျပီး ကိုယ္မွ်ားထားတဲ့ အသားတုံးကို ဘယ္အခ်ိန္ လာဟပ္ၾကမလဲ ဆိုတာ ေစာင့္ဆိုင္းေနရုံပါပဲ"။ ကိုလင္က သူ႔အေတြ႔အၾကဳံကို ရွင္းျပပါတယ္။ "အဲသည္မွာတင္ ကိုယ့္လုပ္ၾကံသတင္းက ေပါက္ျပီဆိုရင္ ၀က္ဆိုက္ေတြတိုင္းမွာ ဆက္တိုက္ ေပါက္ထြက္ကုန္တာပါ။ ထရန္႔ေရြးေကာက္ပြဲကာလတုန္းမွာ အမယ္ေလးေလး ေဖ့စ္ဘြတ္အေကာင့္အတုေတြဆိုတာ ေပါခ်င္း ေသာခ်င္းေတြ ျဖစ္ကုန္ေတာ့တာပါပဲ။"
ကိုလင္က လက္၀ဲစြန္းေတြ တိုးတက္တဲ့အျမင္ရွိသူေတြအတြက္လည္း လုပ္ၾကံသတင္းေတြနဲ႔ ငါးစာျပ မွ်ားခဲ့ဖူးပါသတဲ့။ သို႔ေသာ္လည္း ဒီမိုကရက္ေတြဘက္က လုပ္ၾကံသတင္းေတြကို လာ မဟပ္ခဲ့ၾကပါဘူးလို႔ ဆိုပါတယ္။
ကိုလင္ေျပာတာကေတာ့ သူ႔ (သတင္းလိမ္) ကုမၼဏီၾကီးမွာ သတင္းအတုအေယာင္ျဖန္႔ ၀က္ဆိုက္ေတြ အမ်ားၾကီး ရွိပါသတဲ့။ အေရအတြက္ကိုေတာ့ ေျပာလို႔ မရဘူးတဲ့။ လုပ္ၾကံသတင္းထုတ္လုပ္တဲ့ လုပ္ငန္းဟာ စားေပါက္ၾကီး၊ စီးပြားေရးလုပ္ငန္းၾကီးသဖြယ္ ျဖစ္ပါသတဲ့။ သူဟာ အဲသည္ထဲက တဦးတေယာက္ အပါအ၀င္ ျဖစ္ပါတယ္တဲ့။ သူကိုယ္တိုင္ကေတာ့ အဲသည္ထဲက ဂုိဏ္းဆရာၾကီး ဂရုၾကီးသဖြယ္လို႔ မွတ္ယူထားပါသတဲ့။
ကိုလင္မွာ သတင္းလိမ္ ေရးစားသူ ၀န္ထမ္း ၂၅ ဦးေလာက္ ရွိတယ္လို႔ ဆိုပါတယ္။ အဲသည္ထဲက တဦးဟာ Denver Gurdian ၀က္ဆိုက္ကေန ကလင္တန္အီးေမး ေပါက္ၾကားတဲ့ အက္ဖ္ဘီအိုင္၀န္ထမ္း အသတ္ခံရတဲ့ သတင္းလိမ္ကို လုပ္ၾကံေရးသားခဲ့တာ ျဖစ္ပါတယ္။ ၁၀ ရက္အတြင္းမွာ ၀က္ဆိုက္ကို လာၾကည့္တဲ့သူ ၁.၆ သန္း ရွိတယ္။ သည္သတင္းမ်ဳိးဟာ လက္ယာစြန္းေရာက္ေတြအတြက္ သည္းေျခၾကိဳက္ လုပ္ၾကံမႈအယူအဆနဲ႔ ကြက္တိကို ဟပ္မိတယ္လို႔ ဆိုပါတယ္။
လူေတြက ဒါမ်ဳိးကိုပဲ ဖတ္ခ်င္ၾကတာပါလို႔ ကိုလင္က ေျပာပါတယ္။ "က်ေနာ္တို႔က ဇာတ္လမ္းကို ေရးရုံပါပဲ။ အားလုံးဟာ စိတ္ကူးယဥ္ေတြခ်ည္းပါ။ သတင္းထဲမွာ ပါတဲ့ ျမိဳ့၊ လူေတြ၊ ပုလိပ္အရာရွိ၊ အက္ဖ္ဘီအိုင္က လူဆိုတာ ဇာတ္ေကာင္ေတြခ်ည္းပါပဲ။ ျပီးတာနဲ႔ က်ေနာ္တို႔ဆီက ဆိုရွယ္မီဒီယာသမားေတြက ထရန္႔ဘက္ေတာ္သားေတြ ထရန္႔အုပ္စုေတြၾကားထဲ သြားခ်ထားေပးလိုက္ရုံနဲ႔ ေတာမီးေလာင္သလို ျပန္႔ကုန္ေတာ့တာပါပဲ"
ဒါက ေငြေၾကးအတြက္ သက္သက္လုပ္ေနတာ မဟုတ္ဘူးလို႔ ကိုလင္က ေျပာပါတယ္။ သူေျပာခ်င္တာက လုပ္ၾကံသတင္းေတြဟာ ဘယ္ေလာက္ေတာင္မွ ျဖန္႔ျဖဴးရတာ လြယ္ကူသလဲ ဆိုတာ ျပခ်င္တာလို႔ ဆိုပါတယ္။ ေရြးေကာက္ပြဲ မတိုင္ခင္ကတည္းက လုပ္ၾကံသတင္းေတြဆိုတာ ျပန္႔ႏွံ႔ ေနျပီးသားပါတဲ့။ ဒါေပမယ့္ ေငြေၾကးေတြ ရတာေၾကာင့္လည္း ကိုလင္ကိုယ္တိုင္ ဒါကို ဘယ္လိုပဲ ထိခိုက္မႈေတြ ျဖစ္ေစကာမူ ဆက္ျပီး လုပ္ၾကံမႈေတြ ဆက္လုပ္ေနတာ မဟုတ္လားလို႔ NPD သတင္းေထာက္က ကိုလင္ကို ေထာက္ျပေ၀ဖန္တဲ့အခါ သူက ဟုတ္ပါတယ္လို႔ ၀န္ခံျပန္ပါတယ္။
ကိုလင္က အရင္တုန္းက မီဒီယာဌာနၾကီးေတြနဲ႔ အင္တာဗ်ဴးေတြလုပ္ျပီးေတာ့ အခုလို လုပ္ၾကံသတင္းေတြရဲ့ ထိခိုက္မႈေတြကို တင္ျပခဲ့ဖူးပါသတဲ့။ ဘယ္သူကမွ အေရးတယူ မရွိခဲ့ၾကပါဘူးတဲ့။ တကယ္တန္းကေတာ့ ကိုလင္က အင္တာဗ်ဳးေပးတဲ့ဆီမွာ သူ႔အမည္အစစ္ကို ထုတ္သုံးခဲ့တာ မဟုတ္ပါ။ သူ သုံးခဲ့တဲ့ အမည္ခြဲက Allen Montgomery နဲ႔ ေျပာခဲ့တာပါ။
ကိုလင္က ဒီမုိကရက္ပါတီဘက္က မွတ္ပုံတင္ထားသူ ျဖစ္ပါတယ္။ သူရဲ့ လုပ္ၾကံသတင္း ကြန္ယက္ၾကီးအတြက္ ေနာင္တ ရတာ မရွိပါဘူးတဲ့။ သူကေတာ့ လုပ္ၾကံသတင္းေတြက ေရြးေကာက္ပြဲကို ထိခိုက္ေအာင္ မလုပ္ႏိုင္ခဲ့ပါဘူးလို႔ ျငင္းဆိုလိုက္ပါတယ္။
'လုပ္ၾကံသတင္းေတြေၾကာင့္ မဟုတ္ဘဲ အျခားအေၾကာင္းအရာေတြေၾကာင့္သာ ထရန္႔က ေရြးေကာက္ပြဲကို ႏိုင္သြားတာပါ။ က်ေနာ္က ဟီလာရီကလင္တန္ကို ၾကိဳက္ပါတယ္။ သို႔ေသာ္ သူက အားနည္းတဲ့ သမၼတေလာင္းပါ။ သူ႔မွာ ျပသနာေတြ အမ်ားၾကီး ပါလာျပီးသား ျဖစ္ေနတယ္ေလ။"လို႔ သူက ဆင္ေျခေပးလိုက္ပါတယ္။
သူရဲ့ NationalReport.Net ၀က္ဆိုက္ကို ဂူးဂဲကေတာ့ fake news လုပ္ၾကံသတင္း၀က္ဆိုက္အျဖစ္ နာမည္ပ်က္စာရင္း သြင္းထားလိုက္ပါျပီ။ ကိုလင္ကေတာ့ fake news ေတြက ပေပ်ာက္သြားမွာ မဟုတ္ဘူးလို႔ ေျပာလိုက္ပါတယ္။ ဂူးဂဲက ဂူးဂဲေၾကာ္ျငာ၀န္ေဆာင္မႈေတြ ကိုလင္ရဲ့ ဆိုက္ေတြမွာ ထည့္သြင္းတာ မလုပ္ေတာ့ဘူးလို႔ ဆိုပါတယ္။
'သည္လို က်ေနာ္တို႔လို ၀က္ဆိုက္ေတြမွာ ေၾကာ္ျငာထည့္သြင္းခ်င္တဲ့ ေၾကာ္ျငာေအဂ်င္စီ၀က္ဆိုက္ေတြက အမ်ားၾကီးပါ။ (၀က္ဆိုက္ေတြ ဟစ္မ်ားမ်ားရျပီး အဲသည္ေၾကာ္ျငာေတြ မ်ားမ်ားတက္တာကေန ပိုက္ဆံရၾကတာ ျဖစ္ပါတယ္)။ တျခား ေၾကာ္ျငာရွင္ေတြက က်ေနာ့္ကို လာဆက္သြယ္ေနၾကတာ က်ေနာ့္အီးေမးေတြ လ်ံထြက္ေနျပီ"လို႔ ကိုလင္က ေျပာပါတယ္။
ကိုလင္ေျပာတာကေတာ့ သူ႔မိန္းမနဲ႔ သူနဲ႔ ဒီလုပ္ၾကံသတင္းလုပ္ငန္းကေန အနားယူဖို႔ ေဆြးေႏြးေနၾကတယ္တဲ့။ ဒါေပမယ့္ ငကန္းေသ ငေစြေပၚလိမ့္မယ္ ဆိုတာလို ေနာက္ေပါက္လာမယ့္ ေရႊၾကာပင္ေတြကလည္း အမ်ားၾကီး လို႔ ဆိုပါတယ္။ သတင္းအစစ္အမွန္ ၀က္ဆိုက္ေတြနဲ႔ သတင္းအတုအေယာင္ ၀က္ဆိုက္ေတြကို ခြဲျခားဖို႔က အခုခ်ိန္ခါမွာ ပိုပိုျပီး ခက္ခဲလာေနျပီလို႔ ေထာက္ျပလိုက္ပါေသးတယ္။ လုပ္ၾကံသတင္းေတြက အေရာင္းသြက္ပါတယ္။ အေရာင္းသြက္လို႔လည္း လူေတြက ၀င္လာေနၾကတာ ျဖစ္ပါတယ္ တဲ့။
NPR - We Tracked Down A Fake-News Creator In The Suburbs. Here's What We Learned ကို ဆီေလ်ာ္ေအာင္ ဘာသာျပန္ဆိုပါသည္ (ႏိုင္ငံတကာသာဂိ)